W czasie I wojny światowej Polacy walczyli na różnych frontach, zarówno po stronie państw centralnych, jak i państw ententy. W połowie 1917 r. z inicjatywy Romana Dmowskiego i kierowanego przez niego Komitetu Polskiego Narodowego utworzona została Armia Polska we Francji, zwana również od koloru mundurów Błękitną Armią. Od października 1918 dowództwo nad armią objął gen. Józef Haller. Wiosną 1919 r. armia ta z całym wyposażeniem została przetransportowana do Polski. Hallerczycy walczyli najpierw w wojnie polsko – ukraińskiej, następnie polsko – bolszewickiej.
Do Kutna pierwszy oddział Błękitnej Armii przybył koleją w dniach 25 -28 maja 1919 roku przybyły trzy bataliony wchodzące w skład Dywizji Instrukcyjnej. Żołnierze zajęli kwatery w budynkach cukrowni „Konstancja” i w prywatnych koszarach wojskowych przy ulicy Szosowej.
Uroczyste powitanie dowództwa sztabu Dywizji Instruukcyjnej odbyło się w dniu 28 maja na kutnowskim Nowym Rynku. Miasto przybrało odświętny wystrój, a uroczystości zgromadziły tłumy mieszkańców oraz delegacje stowarzyszeń, cechów rzemieślniczych, szkół. Przemówienie powitalne wygłosił Stefan Woyczyński (nauczyciel gimnazjum), kończąc je słowami skierowanymi do dowództwa francuskiego: „ Panowie Francuzi dewizą Waszą była zawsze wolność. Francja o swoją i ludów wolność walczyła, i dlatego Francja dla nas jest symbolem wolności. I jeżeli Polak wznosi okrzyk: niech żyje wolność! To jedno, gdyby z całego serca zawołał: niech żyje Francja, Niech żyje armia francuska! Gen. August Tranie (dowódca Dywizji Instrukcyjnej) „… ledwie hamując wzruszenie, ze łzami w oczach dziękował za serdeczne przyjęcie”.
28 maja dotarł do Kutna również pociąg pancerny „Odsiecz II” pod dowództwem rotmistrza Tyszkiewicza. Pociąg ten miał stanowić wsparcie dla wojsk polskich w Wielkopolsce. Wcześniej brał udział w licznych walkach z Ukraińcami. Pociąg udostępniono mieszkańcom Kutna do zwiedzania, a załoga składu podejmowała zwiedzających wojskowym podwieczorkiem.
30 maja 1919 r. część oddziałów Armii Hallera wyjechała na Front Mazowiecki. Był to 3 batalion 30 pp. Żołnierze żegnani byli na Nowym Rynku. Następnie na stacji kolejowej Służba Narodowa Kobiet Polskich zorganizowała dla pożegnalny poczęstunek. Sztab Dywizji Instrukcyjnej (gen. A. Trenier, płk de Percaunt, kpt. du Villiers, por. L. Accacie) i niewielką grupą żołnierzy polskich kwaterował u Cecylii Zawadzkiej w Pałacu Gierałty. Latem 1919 roku sztab gen. Tranie wizytował Charles de Gaulle (wówczas młody oficer inspekcyjny Francuskiej Misji Wojskowej w Warszawie).
Dowództwo i żołnierze dywizji prowadzili aktywne życie towarzyskie. 26 lipca 1919 roku zorganizowali wieczór artystyczny dla mieszkańców Kutna, a 27 sierpnia odbyły się gry rycerskie w lesie strzegocińskim. Mieszkańcy Kutna rywalizowali w takich konkursach jak: tańce na koniach, gonitwy do pierścienia, godzenie szablami w fantom, wyścigi z przeszkodami i gonitwy z różą. W październiku 1919 roku hallerczycy opuścili Kutno, udając się na front wschodni. Na Nowym Rynku odprawiona została się msza polowa i o odbyła się przysięga żołnierska, którą odebrali generałowie: Pruszyński, Tranier i Buhlerau.
Po zakończeniu działań wojennych wielu żołnierzy gen. J. Hallera osiadło w Kutnie i powiecie zakładając rodziny. W dniu 6 grudnia 1925 roku z inicjatywy Ludwika Humpoli – Hierowskiego utworzono w Kutnie Związek Hallerczyków. Do zarządu związku weszli: Jan hr. Moszyński – prezes, Stanisław Matiusiak – wiceprezes, Ludwik Humpola – sekretarz, W. Nejman skarbnik. Członkami prezydium zostali: B. Adamczewski, Józef Pawelec, Jan Górski, Czesław Matusiak, Franciszek Żądło i Józef Karolewski. Związek organizował wieczory frontowych wspomnień, na których propagowano pamięć o „Błękitnej Armii”.
dr Jacek Saramonowicz
