13 grudnia 1981 roku gen. Wojciech Jaruzelski ogłosił wprowadzenie w Polsce stanu wojennego. W ten sposób skończył się ponad roczny okres legalnej działalności NSZZ „Solidarność”, zwany potocznie „Karnawałem Solidarności”. Stan wojenny oznaczał wycofanie się PZPR z dotychczasowych ustępstw na rzecz „Solidarności”. Władzę w kraju przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, a na ulicach miast pojawiły się patrole MO i wojska. Wyłączono telefony, wstrzymano sprzedaż prasy i rozpoczęto masowe aresztowania działaczy opozycji.
Niezadowolenie społeczne w Polsce narastało od końca lat 70. tych XX w. i w 1980 roku przybrało zorganizowane formę w postaci NSZZ „Solidarność”. Pierwsza kutnowska komisja NSZZ „Solidarność” , zawiązała się 2 września 1980 roku w Zakładach Farmaceutycznych „Polfa”. Jej przewodniczącym został Aleksander Karczewski. 30 września 1980 roku z inicjatywy A. Karczewskiego odbyło się zebranie kilkunastu osób zaangażowanych w tworzenie struktur związkowych w Kutnie, na którym podjęto decyzję o powołaniu Międzyzakładowego Komitetu Założycielskiego NSZZ „Solidarność” Ziemi Kutnowskiej. Przewodniczącym MKZ został A. Karczewski. Wśród organizatorów znaleźli się ponadto przedstawiciele: KZF „Polfa”, PKP, FMR „Kraj”, ZMR PMR „Agromet” i Zakładu Mleczarskiego. W późniejszym czasie dołączyli przedstawiciele PKS, CBCzZ „Agroma” i ZPR „Miflex”. Do zarządu MKZ weszli również: Marek Dolat, Kazimierz Zyskowski, Zbigniew Wirski, Waldemar Łysio, Ryszard Zawierucha, Zdzisław Krzemiński, Zbigniew Kamiński, Jerzy Runiński, Andrzej Włodarczyk, Danuta Gralak, Zofia Kowalik, Andrzej Strębski. Siedzibą MKZ były zakłady KZF „Polfa”. Pod koniec 1980 roku MKZ liczył już 40 komisji i 17 tys. członków. Na dzień 12 grudnia 1981 r. ZR NSZZ „Solidarność” Ziemi Kutnowskiej zrzeszał już 24 tys. członków. Powstanie „Solidarności” ożywiło nadzieje mieszkańców Kutna na demokratyzację życia społeczno – politycznego PRL. 3 maja 1981 roku na Placu Wolności związek zorganizował wielką manifestację patriotyczną. A. Karczewski w swym przemówieniu mówił m. in.: „…W sierpniu 1980 roku strajki robotników wywołały gwałtowną zmianę w systemie rządzenia państwem. Powstał związek „Solidarność”, w którego imieniu dzisiaj mówię tutaj do Was. Związek ten jest gwarantem rzeczywistej przebudowy państwa, przebudowy systemu rządzenia tym państwem. Bez tego związku, bez „Solidarności” nie wyobrażam sobie życia w tym kraju…”. Dokonano wówczas symbolicznego poświęcenia krzyży związkowych.
W czerwcu 1981 roku MKZ uzyskał zgodę na odrębność organizacyjną regionu kutnowskiego. Przewodniczącym Prezydium Zarządu Regionalnego został Marek Dolat, a jego zastępcą – Kazimierz Zyskowski. Region Kutnowski na I Krajowym Zjeździe Delegatów NSZZ „Solidarność” reprezentowali: Aleksander Karczewski, Marek Dolat i Kazimierz Zyskowski.
3 lipca Zarząd Regionalny NSZZ „Solidarność” Ziemni Kutnowskiej wystosował list do Cezarego Humańskiego (naczelnika Kutna), w którym domagał się radykalnej poprawy sytuacji zaopatrzeniowej mieszkańców Kutna. Związkowcy zapowiadali włączenie syren zakładowych, oflagowanie, kolportaż ulotek oraz zatrzymanie ruchu komunikacji autobusowej Kutno – Płock, a także ogłosili gotowość strajkową. Kulminacyjnym punktem protestu miał być przemarsz „wygłodzonych” ulicami Kutna. 13 lipca na zaproszenie ZR przyjechała do miasta ekipa telewizji NBC – News, która sfilmowała życie mieszkańców miasta, w tym kolejki i puste półki sklepowe. Marsz zgodnie z zapowiedzią rozpoczął się o godzinie 25 lipca o godzinie 17.00 spod dworca PKP. Uczestniczyło w nim ok. 600 demonstrantów, na czele z A. Karczewskim i M. Dolatem. Na transparentach widniały m.in. napisy: „Reforma – TAK, zmiany cen – nie”, „Jak długo jeszcze będziemy żyć na granicy nędzy”, „Żądamy kompetentnych władz”, „Precz z cenzurą”. Na placu Wolności odczytano rezolucje skierowaną do premiera rządu gen. W. Jaruzelskiego.
Bardzo uroczyście obchodzono pierwszą rocznicę powstania związku. 30 sierpnia obyła się Msza polowa na Placu Wolności, dokonano poświęcenia sztandarów związkowych i złożono wieńce na płycie pamiątkowej w Parku Traugutta. Na koniec odbyło się okolicznościowe spotkania w KDK.
4 grudnia 1981 roku Zarząd Regionalny, solidaryzując się ze stanowiskiem Komisji Krajowej, proklamował wprowadzenie stanu gotowości strajkowej z dniem 11 grudnia. Prowadzona była również szeroka akcja informacyjna wśród społeczności kutnowskiej. Za katastrofalny stan miasta związkowcy odpowiedzialnością obarczali Cezarego Humańskiego – Naczelnika Miasta Kutna i domagali się jego ustąpienia: „Nasze miasto, powoli, ale systematycznie obraca się w ruinę, jego główna ulica jest ulicą waląca się. Szereg domów jest królestwem szczurów i nędzy. Brak kanalizacji, wodociągów, cieknące dachy, odpadające tynki, walące się ściany, brud, grzyb, wilgoć – to obraz centrum Kutna”.
8 grudnia 1981 roku, w głównym wydaniu dziennika telewizyjnego, podano nieprawdziwą informację o tym, że Zarząd Regionalny w Kutnie podjął decyzję o powołaniu straży robotniczej uzbrojonej w pałki, hełmy i butelki z benzyną. Kutnowskie władze związku wystosowały, w związku z tym oficjalny protest do redakcji dziennika tv. Na 17 grudnia ZR zaplanował spotkanie społeczności kutnowskiej przed zakładami „Polfy”, gdzie miała zostać poświęcona tablica – ulotka, upamiętniająca powstanie NSZZ „Solidarność”.
12 grudnia do siedziby Zarządu Regionalnego przy ul Królewskiej 11 zaczęły spływać bardzo niepokojące informacje z całego kraju o ruchach wojsk i milicji. 13 grudnia o godzinie szóstej rano Polskie Radio nadało wystąpienie gen. Wojciecha Jaruzelskiego, w którym informował on Polaków o ukonstytuowaniu się Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego i wprowadzeniu, na mocy dekretu Rady Państwa stanu wojennego na terenie całego kraju. Jeszcze tego samego dnia kilku działaczy Zarządu Regionalnego przedostało się do KZ „Agromet”, który pracował w ruchu ciągłym i rozpoczęło rozmowy z dyrektorem zakładu w sprawie strajku protestacyjnego przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego. Około godziny 10.30 z inicjatywy Zbigniewa Kamińskiego, Zdzisław Klimek (lekarz) sprowadził do zakładu księdza Adama Szkupa, który odprawił nabożeństwo. Pod „Agromet” podjechały samochody z funkcjonariuszami ZOMO i SB. Strajkujący, widząc możliwość użycia broni przez bezpiekę, rozeszli się do domów. Następnego dnia baza KPB na Majdanach rozpoczęła strajk protestacyjny z udziałem ok. 150 osób, którym kierowali: Jerzy Runiński, i Roman Weber. Strajk został stłumiony przez funkcjonariuszy ZOMO.
Najbardziej aktywni członkowie NSZZ „Solidarność” zostali aresztowani i osadzeni w ośrodku odosobnienia w Mielęcinie koło Włocławka. Łącznie z Kutna internowano 19 osób. Do końca grudnia 1981 roku SB i MO przeprowadziły łącznie 160 rozmów profilaktyczno – ostrzegawczych z byłymi członkami Zarządu Regionalnego i Komisji Zakładowych.
W pierwszych tygodniach obowiązywania stanu wojennego organizowano zbiórki pieniężne i rzeczowe dla internowanych działaczy. W połowie stycznia 1982 r. SB udało się ujawnić i zabezpieczyć tablice pamiątkową, która miał być odsłonięta w grudniu 1981 r. przed budynkiem KZF „Polfa”. Na ulicach miasta pojawiały się ulotki i napisy o „wrogiej treści”.
dr Jacek Saramonowicz
