29 listopada 1830 roku grupa młodych kadetów, na czele z o ppor. Piotrem Wysockim instruktorem musztry w Szkole Podchorążych Piechoty rozpoczęła powstanie przeciwko Rosji. 27 listopada 1815 roku, 15 lat wcześniej, ówczesny car rosyjski Aleksander I podpisał ostateczny tekst konstytucji Królestwa Polskiego. Po 20 latach od III rozbioru Rzeczypospolitej, w 1815 roku na mapę Europy wracało Królestwo Polskie. Decyzja cara będącego pod dużym wpływem ks. Adama Jerzego Czartoryskiego miała być wyrazem życzliwości wobec Polaków oraz pewną formą zadośćuczynienia za walkę o niepodległość w okresie napoleońskim. Utworzenie zależnego od Rosji Królestwa Polskiego odpowiadało ówczesnych interesom caratu w Europie. Królestwo zwane potocznie Kongresowym było namiastką dawnej Rzeczypospolitej, a jego władcą był car rosyjski. Posiadało jednak własny sejm, rząd i skarb.
Chlubą Królestwa Polskiego jego armia, dowodzona przez generałów polskich walczących u boku Napoleona. W zbiorach Muzeum Regionalnego w Kutnie znajduje się kilka dokumentów z tego okresu. Wśród nich patent dla majora Józefa Dzierzbickiego z 1822 roku. Józef Dzierzbicki urodził się w Szczawinie w 1786 roku. Brał udział w wojnach napoleońskich. Podczas wyprawy Napoleona na Moskwę w 1812 roku był dwukrotnie ranny. Za kampanię moskiewską został odznaczony Krzyżem złotym Orderu Wojskowego Polskiego. W armii Królestwa Polskiego, służył najpierw w 3 pułku strzelców konnych, a później w 2 pułku ułanów. Tuż przed wybuchem powstania, w listopadzie 1830 roku ppłk J. Dzierzbicki, ze względu na pogarszający się stan zdrowia, przeszedł w stan spoczynku. Zmarł 19 czerwca 1856 r. w Janowicach koło Włocławka.
Informacja o wybuchu powstania w Warszawie dotarła do Kutna w dniu 3 grudnia 1830 roku. Komisja Województwa Mazowieckiego, za pośrednictwem specjalnych kurierów wysłała w teren odpowiednie informacje i rozkazy. Burmistrzom miast, w tym również i burmistrzowi Kutna Rafałowi Estkowskiemu, polecono w ciągu trzech dni uformować Straż Bezpieczeństwa. Na terenie województwa mazowieckiego całą akcję koordynował Wincenty Dobiecki za pomocą komisarzy obwodowych. W powiecie orłowskim, którego stolicą było Kutno, komisarzem obwodowym został Michał Walewski. Jednocześnie komisarze obwodowi otrzymali polecenie wydania rozkazu powrotu do armii wszystkim zdymisjonowanym żołnierzom z Wojska Polskiego.
W dniu 9 grudnia 1830 roku odbyło się w Kutnie zebranie obywateli, na którym postanowiono, że z każdych 14 gospodarstw w ciągu 12 dni zostanie umundurowany i uzbrojony jeden ochotnik. Uzbrojenie stanowić miała lanca bądź pika, pałasz i pistolet. Podpisy pod odpowiednim postanowieniem złożyło 64 obywateli Kutna. Punkty werbunkowy zorganizowano się w Kutnie, a całą akcję początkowo koordynował ppłk Klemens Cielecki, po nim zaś Maciej Walewski. Nadzór nad formowaniem pułku w Kutnie powierzono specjalnemu komitetowi w składzie: ppłk K. Cielecki, sędzia Czajkowski, poseł Jan Bardziński i Konstanty Małachowski. Delegacja przedstawicieli powiatu orłowskiego i gostynińskiego udała się do Warszawy w celu zakomunikowania Rządowi Tymczasowemu podjętych działań Inicjatywna znalazła uznanie w oczach Rządu, natomiast dyktator powstania Józef Chłopicki zachował wobec niej pewną rezerwę.
W początkach stycznia 1931 roku 2 pułk Mazurów formowany w Kutnie, Gostyninie i Orłowie liczył 372 kawalerzystów, a 28 stycznia już 613. Środki finansowe na formowanie pułku pochodziły z licznych, dobrowolnych składek mieszkańców. Do dnia 9 stycznia 1831 roku zebrano na ten cel ponad 14 tys. zł. Antoni Gliszczyński, ówczesny właściciel Kutna, dostarczył 17 uzbrojonych i umundurowanych jeźdźców.
Dowódcami poszczególnych szwadronów byli: 1. – mjr Ignacy Gliński (wcześniej porucznik 3 pułku jazdy Księstwa Warszawskiego), 2. – mjr Franciszek Łuszczewski, 3.- mjr Adam Suchodolski i 4. – mjr Wincenty Kwiatkowski (były kapitan 1 pułku huzarów Księstwa Warszawskiego).
Pułk osiągnął gotowość bojową na początku lutego 1831 roku i opuścił Kutno, udając się do Warszawy, gdzie budził podziw i uznanie mieszkańców stolicy. Dowódcą pułku był wówczas, płk Dominik Terlecki. W Kutnie pozostawiono, jako rezerwę 60 kawalerzystów. Środki na formowanie ochotniczego pułku pochodziły od mieszkańców miast i właścicieli ziemskich. Szczególną uwagę podczas mobilizacji ochotniczej przywiązywano do umundurowania. Każde województwo, nawiązując do tradycji Księstwa Warszawskiego, posiadało swój kolor. Kawalerzyści 2 pułku Mazurów nosili granatowe wołoszki z wypustkami koło kołnierza i żółtego sukna, czarne spodnie z żółtymi wypustkami na lampasach oraz czapki rogatywki pikowane w granatowym kolorze ze skórzanym czarnym daszkiem oraz płaszcze koloru szarego.
Oficjalna mobilizacja wojska ogłoszona została przez Rząd Tymczasowy w Warszawie dopiero 13 grudnia. Zobowiązano w niej komendantów poszczególnych obwodów do zapewnienia środków finansowych na tworzenie jednostek wojskowych. W Kutnie nie przeprowadzano tej rekrutacji, z powodu formowania się pułku Mazurów. Ograniczono się jedynie do zbierania dodatkowych środków finansowych.
dr Jacek Saramonowicz
