W Polsce po II wojnie światowej hucznie świętowano kolejno rocznice rewolucji październikowej. W 1949 roku kutnowskie obchody miały szczególny wydźwięk, gdyż na ówczesnym Placu 19 Stycznia (obecnie Plac marszałka Józefa Piłsudskiego) odsłonięty został „pomnik wdzięczności” żołnierzom radzieckim za wyzwolenie miasta w 1945 roku.
Prace nad wybudowaniem pomnika rozpoczęto już w 1947 roku, a lokalizację wybrano w miejscu tymczasowego cmentarza żołnierzy Armii Czerwonej znajdującego się na Placu 19 Stycznia. Utworzono specjalny komitet budowy pomnika, który urządzał zbiórki pieniężne i organizował szereg akcji propagujących ideę budowy pomnika w Kutnie. Autorem projektu pomnika był znany przedwojenny kutnowski artysta Stanisław Kurman. Pierwotnie przedstawiał on wizerunek dwóch idących żołnierzy. Ostatecznie na obelisku znalazł się wizerunek dwóch żołnierzy (radzieckiego i Ludowego Wojska Polskiego) podających dobie dłoń.
Odsłonięcie monumentu nastąpiło w dniu 6 listopada 1949 roku. Wcześniej, w ramach „Miesiąca Pogłębiania Przyjaźni Polsko – Radzieckiej”, w zakładach pracy organizowano akademie i odczyty poświęcone „osiągnięciom narodów Związku Radzieckiego”, a robotnicy podejmowali różne zobowiązania dotyczące wydajności pracy.
Główne trzydniowe uroczystości związane z przypadającą wówczas 32. Rocznicą Rewolucji Październikowej rozpoczęły w sobotę 5 listopada na placu 19 Stycznia, gdzie władze urządziły masówkę z udziałem około 4 tys. robotników i pracowników instytucji miejskich. Oprawę muzyczną uroczystości stanowiła orkiestra kolejarzy kutnowskich. Następnie uczestnicy zgromadzenia udali się na cmentarz żołnierzy Armii Czerwonej przy ul. Grunwaldzkiej, gdzie złożono wieńce na grobach. Następnego dnia w niedzielę na Placu 19 Stycznia, przed „zakrytym sztandarami radzieckimi i polskimi” pomnikiem „Braterstwa Krwi”, ponownie zgromadzili się robotnicy ze wszystkich kutnowskich zakładów pracy, uczniowie szkół i nauczyciele, oraz pracownicy instytucji, stowarzyszeń i organizacji.
Uroczystości rozpoczął przewodniczący komitetu budowy pomnika Kazimierz Śpiewankiewicz. Następnie, kiedy „orkiestra grała hymny” dokonano odsłonięcia postumentu. W dalszej części uroczystości I sekretarz Komitetu Powiatowego PZPR Henryk Fietkiewicz odczytał tekst aktu erekcyjny budowy pomnika. Po nim przemawiał wicewojewoda łódzki i były starosta kutnowski Kazimierz Kucner, który mówił o „znaczeniu Rewolucji Październikowej dla międzynarodowej klasy robotniczej”. Na zakończenie przedstawiciel Komitetu Wojewódzkiego PZPR towarzysz Kubicki, dokonał wmurowania aktu erekcyjnego w pomnik.
Jeszcze tego samego dnia w godzinach popołudniowych w sali kina „Polonia” odbyła się okolicznościowa akademia, którą zagaił inspektor oświaty Adam Młotkowski, a następnie referat „ o roli Związku Radzieckie w walce o pokój i o znaczeniu Rewolucji Październikowej dla robotników całego świata” towarzysz Kubicki. W części artystycznej akademii znalazły się wiersze i pieśni rewolucyjne w wykonaniu uczniów średnich Kutna. Obchody „Miesiąca Pogłębiania Przyjaźni Polsko – Radzieckiej” zakończono w dniu następnym 7 listopada 1949 roku.
Już wkrótce „pomnik wdzięczności” stał się obiektem nieprzychylnych komentarzy części mieszkańców Kutna. W kwietniu 1950 roku funkcjonariusze kutnowskiej bezpieki na podstawie donosu TW. „LEW” zatrzymali członków kutnowskiej młodzieżowej organizacji „Mściwy Jastrząb” (Kazimierza Walczaka, Jana Brojewskiego i Tadeusza Jóźwika, Józefa Woropajewa, Wincentego Walczaka i Teresę Darską). Członków organizacji oskarżono między innymi: „ próbę wysadzenia w powietrze pomnika żołnierzy radzieckich i budynku PUBP w Kutnie oraz uprowadzenie kilku funkcjonariuszy i zabicie ich w dniu 1 maja 1950 roku”. W rzeczywistości jeden aresztowanych Kazimierz Walczak miał przyznać się, że planował „oblanie pomnika jakimś płynem”. Proces członków organizacji zakończył się wydaniem przez sąd wyroku skazującego na kilkuletnie kary więzienia.
“Pomnik wdzięczności” przez cały okres PRL stanowił rozpoznawalny element centrum Kutna. Tutaj odbywały się różnego rodzaju uroczystości i manifestacje. Dopiero w grudniu 1990 roku Rada Miejska w Kutnie podjęło uchwałę o jego rozbiórce, której dokonano w marcu 1992 roku. Pozostałości pomnika znajdują się w magazynie Muzeum Regionalnego w Kutnie i będą częścią aranżacji nowej stałej ekspozycji o dziejach Kutna.
dr Jacek Saramonowicz
