15 grudnia 1948 roku w Warszawie rozpoczął się zjazd zjednoczeniowy Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej, w wyniku którego powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. W rzeczywistość PPR wchłonęła resztki niezależnych dotychczas struktur PPS. Komuniści stworzyli w ten sposób system monopartyjny PZPR, z przybudówkami w postaci Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego, który przetrwał aż do 1989 roku.
Proces likwidacji opozycji politycznej przez komunistów rozpoczął się już w 1945 roku. Głównym wrogiem było wówczas Polskie Stronnictwo Ludowe i jej lider Stanisław Mikołajczyk. Po likwidacji PSL działacze komunistyczni całkowicie podporządkowani Stalinowi, na czele z Bolesławem Bierutem, doprowadzili do marginalizacji wpływów w partii I sekretarza PPR Władysława Gomułki . W trakcie sierpniowego Plenum KC PPR w 1948 roku, z inicjatywy Jakuba Bermana i Bolesława Bieruta podjęto uchwałę „O odchyleniu prawicowym i nacjonalistycznym w kierownictwie partii”. W. Gomułce zarzucano brak zaangażowania w budowę komunizmu w Polsce.
Walka „internacjonalistów” z „nacjonalistami” miała swoje odzwierciedlenie również w życiu politycznym Kutna. W czerwcu 1948 roku odbyło się zebranie PPR, na którym starosta kutnowski Jan Tomczak wygłosił referat pt. „Na drodze do jednej partii”. Podczas sierpniowej egzekutywy Komitetu Powiatowego PPR w Kutnie odbyła się dyskusja nad referatem „o odchyleniu prawicowym towarzysza Wiesława”. Mówiono, że błędy Gomułki nie były przypadkowe, gdyż systematycznie dążył on do stworzenia „jakiejś nowej polskiej drogi do socjalizmu”, co było niezgodne z założeniem marksizmu i leninizmu, gdyż „jest tylko jedna droga do socjalizmu wytknięta przez Marksa, a uzupełniona przez Lenina, po której kroczy Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)”. Członkowie kutnowskiej egzekutywy przeprowadzili również samokrytykę. Jan Tomczak stwierdził, że „niewątpliwie w nasze szeregi wpuściliśmy element ideologicznie nam obcy, ale teraz dołożymy wszelkich starań, aby się z tych naleciałości oczyścić” . zaś Eugeniusz Mitrus (szef kutnowskiej bezpieki), że: „przed partią stoi teraz nowe zadanie, aby powiedzieć ludziom błędach Wiesława i o słuszności wyboru nowego sekretarza” . W październiku 1948 roku do Kutna zawitali przedstawiciele Komitetu Wojewódzkiego PZPR z Łodzi. Podczas spotkania odczytany został referat pt. „Oczyszczanie naszej partii z elementów wrogich i klasowo nam obcych w świetle uchwał sierpniowego plenum KC”. Przedstawiciele KW napiętnowali miejscowych działaczy, za to, że przyjmowali do partii ludzi nieodpowiednich. W odpowiedzi Jan Tomczak uznał, że „dość czujny, gdy chodziło o przyjmowanie do partii”.
W ogniu krytyki znalazł się Kazimierz Śpiewankiewicz (przewodniczący Powiatowej Rady Narodowej) za: „dyktatorski kurs, brak systematycznej pracy, dawanie posłuchu różnym plotkom, pijaństwo”. Inny działacz określił go jako „pływaka, który oszukuje partię, i dzieci swoje wychował na faszystów”. Andrzejowi Grzegorczykowi zarzucono brak poparcia dla socjalistycznej przebudowy wsi. W rezultacie Jan Tomczak złożył wniosek o usunięcie K. Śpiewankiewicza i A. Grzegorczyka działaczy ze składu Egzekutywy. Oskarżeni działacze próbowali się bronić, wypierając się zarzucanych im czynów. K. Śpiewankiewicz odwołał się od decyzji i został przywrócony do członkostwa w partii. Oczyszczaniem PPR zgodnie z zasadą „Lepiej dziesięciu za dużo wydalić, aniżeli pozostawić jednego nieuczciwego towarzysza w partii” miały się zajmować specjalne trójki partyjne. Kutnowską „trójkę” stanowili: Jan Balcerski (I sekretarz KP PPR), Stefan Gajewicz i Jan Banachowicz. Szacowano, że z szeregów organizacji kutnowskiej usunąć trzeba było ok. 500 członków.
Jednocześnie PPR zainicjowała czystki w PPS, usuwając z niej ok. 100 działaczy niezależnych na czele z Wiktorią Czermińską. Już pod koniec 1947 roku I sekretarz KW PPR z Łodzi Marian Minor podczas uroczystości wręczania sztandaru komitetowi kolejowemu PPR w kinie „Polonia” zaatakował publicznie tow. „Wiktę”, nazywając ją „rozbijaczką ruchu robotniczego”. Na wspólnych posiedzeniach PPR i PPS Jan Balcerski ostro atakował W. Czerwmińską, zarzucając jej „wrogą robotę”. M. Minor domagał się od WK PPS usunięcia z partii kutnowskiej działaczki. W. Czermińska została w międzyczasie pozbawiona funkcji wiceprzewodniczącej Powiatowej Rady Narodowej i wykluczona z PPS.
W kwietniu 1948 roku konferencja PPS w Kutnie pod hasłem „zjednoczenia klasy robotniczej”. Obecny na niej W. Stawiński (I sekretarz WK PPS) stwierdzał, że: „…Nie ma różnic pomiędzy PPS a PPR. Każdy świadomy pepeesowiec winien dążyć do jedności klasy robotniczej”, a J. Tomczak wezwał do połączenia się dwóch partii. Jesienią 1948 roku podczas kolejnej konferencji PPS z udziałem Stanisława Duniaka – przedstawiciela WK PPS. W konferencji, której przewodniczył H. Fietkiewicz (późniejszy I sekretarz PZPR w Kutnie) brało udział 350 członków PPS. Podczas obrad przyjęto odgórnie przygotowaną rezolucję, wzywającą do walki z: „wszelkimi odchyleniami prawicowymi, nacjonalistycznymi” i oczyszczenia partii, że: „szkodników politycznych, zamaskowanych dywersantów oraz elementów obcych i wrogich klasowo” Odczytano nazwiska członków PPS, którzy zostali usunięci z partii za „prawicowe odchylenie” i „obcość klasową”. Na liście wykluczonych znaleźli się m. in.: Maksymilian Walewski, Bronisław Skibiński, Jan Misztela, J. Łukomski,
Kongres zjednoczeniowy PPR i PPS w istocie stanowił koniec niezależnej działalności tej drugiej partii. W Kutnie zakończenie „scalania” bratnich partii nastąpiło 20 stycznia 1949 roku.
W zbiorach Muzeum Regionalnego w Kutnie zachowała się Rezolucja podpisana przez pracowników Starostwa Powiatowego i wydziału Powiatowego z tekstem ślubowania wierności partii, w której pisano, że: „…zjednoczenie klasy robotniczej jest urzeczywistnieniem tęsknot wielu pokoleń, jest zwycięstwem i triumfem nad siłami wstecznymi…”. Pracownicy na czele ze starostą J. Tomczakiem ślubowali: „rzetelną i szczerą współpracę z wszystkimi ogniwami Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej”.
Stan liczebny PZPR szacowano wówczas na 4781 członków (choć w ewidencji brakowało 1024 członków). I konferencja Powiatowa PZPR z udziałem 250 delegatów odbyła się 6 marca 1949 roku. Dokonano wyboru nowych władz: I sekretarzem KP PZPR został Bronisław Kuras (dotychczasowy I sekretarz KP PPR), II sekretarzem Henryk Fietkiewicz z PPS.
dr Jacek Saramonowicz
